ادبیات خاورمیانه

هزارتو

«هزارتو» روایتی است از زندگی موسیقی‌دانی که روزی به‌ناگاه بیدار می‌شود و در میانه بهت و گیجی درمی‌یابد که حافظه‌اش را از دست داده و برای یافتن هویتش در تلاش و تلاطم است. او در مواجهه با پرسش‌هایی دشوار برای دست‌یافتن به گذشته‌اش است. آیا نمی‌توان بدون گذشته‌، فقط به آنچه پیش روست چنگ زد و خود را با آن تعریف کرد؟ آیا ما چیزی به‌جز آنچه بر ما رفته، نیستیم؟ نویسنده در این کتاب به تقابل میان شرق و غرب پرداخته است. بُراتین نمادی از انسان امروزی است، او که روی پل بسفر - محل اتصال بخش آسیایی و اروپایی استانبول - دست به خودکشی نافرجامی زده است میان سنت و مدرنیته خود را گرفتار می‌بیند و درعین‌حال، امکان رهایی از هیچ‌کدام برایش میسر نیست.

عشق در تبعید

رمان عشق در تبعید، داستان انحلال تمام احتمالات خوشایند جهان، و به‌ویژه خاورمیانه است. پرسش این است: چرا تمام آن اتفاقات نویدبخش، حتّی اتفاق عشق، عقیم افتادند؟ در این کتاب به تماشای دومینوی ناکامی‌های متقاطع و متداخل می‌نشینیم و می‌بینیم که چگونه داشته‌ها و ساخته‌های فردی و اجتماعی ناگهان فرو می‌ریزند. بهاء طاهر در این رمان، که نیمه نخست دهه 1980 نوشته شده و سال 1995 به زبان عربی منتشر شده است، پیدایش و رشد بنیادگرایانی چون داعش و دیگران را پیش‌بینی کرده و روند عقب‌گرد نوگرایی نوپدید خاورمیانه را نشان داده است. او سال‌ها پیش نقشه سیاسی امروز منطقه را با کنکاش و تحلیل نشانه‌های موجود آن روزها، رسم کرده و پیش چشم خوانندگان گذاشته است. حالا ما این امکان را داریم که با خواندن عشق در تبعید، پیش‌بینی نویسنده را با واقعیت روی داده بسنجیم و بر پیش‌بینی‌اش آفرین بگوییم.

حاکم و دیوانه

که این قصه نیز درست آید نزد دانایان به معنا... پس از «بندی قلعه بیداد، زندگی شیخ‌الرئیس در محبس» اینک نوبت به شنیدن قصه‌ فرزانه‌ای دیگر به نام «حسن‌بن الهیثم» دانشمند نامدار فیزیک، مخترع عدسی و اخترشناس نابغه رسیده که از او به‌عنوان پدر فیزیک اپتیکال یاد می‌کنند. نام‌آورانی چون کپلر، گالیله و دکارت از کتاب «المناظر» او بسیار تاثیر پذیرفته‌اند. این خردمند اولین کسی بود که ثابت کرد نور از اشیاء به چشم می‌تابد و قوانین شکست نور را تدوین کرد. حسن‌بن الهیثم که در روزگار جهل مقدس خلفای مصر و بغداد می‌زیست با خلیفه بغداد و خلیفه فاطمی، الحاکم بامرالله، که فردی مستبد و مروج تعصبات دینی عاری از فهم بود به مخالفت برخاست تا جایی که ناگزیر از پناه بردن به دیوانه‌نمایی شد. و با تظاهر به جنون در انزوای پرغوغایش کاری کرد که قصه‌اش را در حکایت «حاکم و دیوانه» خواهیم خواند.

پله پله تنهایی

مرجان خانم تنها و ساکت است. ولی در پس این انزوا دنیایی به غایت انسانی نهفته است، دنیایی که گویی وجود ندارد، درست مثل خود مرجان؛ زنی که امید را در تکه‌پارچه‌های گره خورده به درخت مقدس آرزوها، در سکه‌های بخت پرتاب شده به چشمه، در چشم دوختن به گنبد مسجد و شمعدان‌های روشن کلیسا جست‌وجو می‌کند.

از دفتر یادداشت‌های 1 روانپزشک

مدیری توانمند که سال‌ها دچار «حمله وحشت» می‌شد؛ پزشکی که خود را پیامبر عالم کرده بود؛ سه خواهر زیبا که از شدت پاکیزگی و وسواس، خانه خود را زباله‌دان کرده بودند؛ خانم جوانی، که از زمانی که خود را شناخته بود، از همه مردان دوروبرش و، بیش از همه، پدرش کتک خورده بود؛ دختر یک قاضی که فاحشه شده بود؛ دختر جوان کارمندی که گمان می‌کرد همه ترانه‌های رادیو و تلویزیون برای او نواخته می‌شوند؛ فراجنسی که دختر به دنیا آمده بود، ولی خود را مرد می‌دانست؛ دانش‌آموزی که پزشکش را تهدید به خودکشی می‌کرد؛ کارمند جوان بانکی که دچار بیماری مرگباری شده بود... در این کتاب، داستان انسان‌هایی که به دلایل گوناگون در ترکیه به روان‌پزشک مراجعه کرده‌اند آمده است. با مطالعه آن با گرفتاری‌های انسانی، چون مرگ و عشق، روبه‌رو خواهید شد. در حقیقت، مردم نهان خود را برای شما می‌گشایند و پنهانی‌ترین رازهایشان را با شما در میان می‌گذارند. همچنین، شما شاهد احساسات و اندیشه‌های روان‌پزشک در برابر تمامی این مشکلات و بیماری‌ها و کارهایی که با توجه به شرایط ترکیه می‌تواند یا نمی‌تواند انجام دهد خواهید بود. از این رو، خودتان را می‌یابید و با خود رودررو خواهید شد و ارزش زندگی، سلامتی، عشق و آرامش را بیشتر درمی‌یابید؛ گویی زیر آبشاری که هر قطره‌اش رنگ احساسی جداگانه دارد گذر می‌کنید.

ماهیگیر و پسرش

دو روز بعد مسعوده و مصطفی به اولا رفتند و پرسان‌پرسان زندان قدیم را پیدا کردند که اکنون مبدل به مرکز برگرداندن پناهجویان شده بود. زندان را تعطیل کرده و زندانی‌ها را به جای دیگری انتقال داده بودند. پناهجویانی که نجات پیدا کرده یا دستگیر شده بودند، پیش از آنکه به کشورهایشان بازگردانده شوند، آنجا نگه‌داشته می‌شدند. بوی کارخانه زغال‌سازی‌ای که در آن نزدیکی بود تا آنجا می‌آمد. هنگامی که داشتند به ساختمان سفید دو طبقه با در آبی وارد می‌شدند، مسعوده با خود فکر کرد: بی آنکه آنها بدانند چه خبر است! آنها سرگرم گذراندن زندگی معمولشانند در حالی که حوالی‌شان چه اتفاق‌هایی که نمی‌افتد و چه زندگی‌های سخت و چه درد و عذاب‌هایی که وجود ندارد.

برف

1ورهان پاموک نامی بی‌نیاز از معرفی است و خوانندگان جدی ادبیات داستانی، آثار این نویسنده برنده نوبل را می‌شناسند. «برف» پنجمین رمان اورهان پاموک است و تنها اثر سیاسی او. رمان «برف» داستان حضور شاعر و روزنامه‌نگاری به نام کا در شهری به نام کارس است که خبری مهم تمام آن را دربر گرفته است: اپیدمی خودکشی. خودکشی دخترانی که در تنگنای پذیرفتن یا پس زدنِ جبری که بر آنها تحمیل شده است، مرگ را برگزیده‌اند. اما در این میان کا گرفتار عشقی قدیمی و شعله فروکش‌نکرده آن می‌شود. رمان «برف» روایتگر داستانی عاشقانه است که در پس‌زمینه مشوش ترکیه امروز که سرشار از تنش است اتفاق می‌افتد. داستانی عاشقانه که در فضای زیبا و البته فریبکار شهری مرزی که درگیر بورانی سخت شده است شکل می‌گیرد. عشق و خیانت، طنز و تراژدی، خوشبختی و فاجعه، ایمان و شک، چارچوب رمان «برف» را می‌سازند. رمانی سیاسی-فلسفی و نوآری عاشقانه در آوردگاه تردید و تعصب.

آوازهایی زیر سایه تمارا (مجموعه داستان)

این آخرین چیزی است که محمد عفیفی قبل از این که به جهان دیگرش منتقل شود نوشته. جهانی که احتمالاً به سادگی و صداقت همین جهانش است، جهان زمینی‌اش؛ خانه و باغچه‌اش که تمام زندگی‌اش بودند. مخصوصاً در روزهای آخر که به زندگی با چشم یک هنرمند و فیلسوف می‌نگریست. زیباترین چیزی که در این کتاب وجود دارد نفی وجود نویسنده است. عفیفی درباره دنیای اطرافش می‌نویسد. دنیایی که او درمیان آن است اما تو حتی یک لحظه حس نمی‌کنی که او در جایگاه نویسنده آنجا حضور دارد. او تو را به یک قاب یا یک پنجره جادویی تبدیل می‌کند که از پشت آن ریزترین جزییات و عادی‌ترین چیزها را می‌بینی که به چیزهایی غیر عادی، به یک اثر هنری، تبدیل شده‌اند. همه چیزهایی که پشت پنجره جادویی محمد عفیفی می‌بینی گویی زلال و شفافند و انگار رازهایشان را برایت روایت می‌کنند، رازهای زیبایشان را، همه چیزها و حتی ساده‌ترینشان: لکه‌های نور روی صندلی‌های باغچه، گل‌های یاس روی فرش اتاق، چهره آدم‌ها میان گل‌های بنفشه، گربه‌ها، سگ‌ها، حشرات، گنجشک‌ها، زندگی، بیماری، مرگ… تمام اینها به مجسمه‌هایی بلورین و شفاف تبدیل می‌شوند که پروانه‌های سفیدی دور و برشان بال‌بال می‌زنند. محمد عفیفی با ظرافت و لطافت خاص خودش خیلی روان، ساده، سلیس و راحت میان تفسیرهای علمی پدیده‌های زندگی و تأملات فلسفی و هنر خویش که همان پدیده‌های زندگی را به سخره می‌گیرند، در رفت و آمد است.

وقتی گرگ‌ها پیر می‌شوند

جمال ناجی (1954 - 2018) یکی از استخوان‌دارترین نویسندگان ادبیات عرب است. او در اریحای فلسطین زاده اما در نوجوانی ناچار به مهاجرت شد. در پایتخت اردن زندگی گذراند و بالید و عملا نویسنده‌ای فلسطینی-اردنی محسوب می‌شود. ناجی در کنار نویسندگی یک آکادمیسین تمام‌عیار نیز بود و سال‌های طولانی در دانشگاه درس داد. رمان «وقتی گرگ‌ها پیر می‌شوند» را در 2008 نوشت که به سرعت ادبیات عرب را درنوردید و بعد هم ترجمه شد. به فهرست اصلی جایزه‌ی بوکر عربی راه یافت و بی‌تردید یکی از مهم‌ترین رمان‌های این ادبیات در بیست سال گذشته محسوب می‌شود؛ روایتی از افراط‌گرایی، مذهب و زندگی روزمره و البته نقش آدم‌ها در رقم خوردن سرنوشت دیگری. رمان داستان چند شخصیت است که گویا می‌خواهند حقانیت خود را برای مخاطب ثابت کنند و نشان دهند که «حق» با آنهاست. آیا کشته شدن یک پدر مست به دست موش‌ها به دختر او حق می‌دهد تا زند گی‌اش را تباه‌شده بداند؟ تکنیک بدیعِ جمال ناجی در روایت مسائل زیستن در خاورمیانه، تعصب‌های همه‌جانبه و البته مسئله زنانی که می‌خواهند صدایشان شنیده شود این رمان کم‌نظیر را ساخته است؛ رمانی که مدام این سوال را پیش می‌کشد و تا دم آخر مخاطب را وامی‌دارد تا بفهمد: «چه کسی تمام حقیقت را می‌گوید»...

داستان‌های جن و پری

تاریخ خاص تنهایی

«تاریخ خاص تنهایی» رمانی است تأمل‌برانگیز، غافلگیرکننده و «خاص»؛ تاریخِ زندگی انسان‌هایی است عاصی و دورمانده از عشق. خسروبیک که زمانی از اعضای اتحاد و ترقی بود و در برهه‌ای از زندگی کشتن را جایگزین عشق‌ورزی کرد، سرانجام در آخرین روزهای عمر با ترس و حیرت به عشق رو می‌کند، اما دیگر دیر شده است. نِرمین همواره عشق را می‌جوید اما وقتی مردی به خاطرش رنج می‌کشد، او را ترک می‌کند، چون معتقد است هر عشقی تاریخ خاص خود را دارد؛ تاریخی که با جنگ، شکست، رنج، ویرانی و آتش‌بس پیش می‌رود. این تاریخ خاص مانند آنچه مورخان می‌نویسند همواره آکنده است از درد و تباهی؛ تاریخی است که شادی‌ها را نادیده می‌گیرد. از سوی دیگر، مُبرّا شخصیتی است که با وجود تمنای عشق، همیشه احساسات خود را پنهان و سرکوب کرده و با رفتارهای آکنده از بی‌مهری دیگران به دوران کهولت رسیده است و در نهایت، بهایی بس گران می‌پردازد.

بزم اهریمن

در شب سال نوی 1938، عبدالله قادری نویسنده توسط پلیس مخفی شوروی از خانه‌اش ربوده و به زندان تاشکند انداخته می‌شود. در آنجا برای دور کردن خود از عذاب جسمی و روحی ناشی از ضرب و شتم و بازجویی‌های بی‌معنا، سعی می‌کند رمانی که در زمان دستگیری می‌نوشت را بازسازی ذهنی کند. رمانی بر اساس زندگی غم‌انگیز آیخان، ملکه‌ی شاعر ازبک، که به صورت متوالی با سه خان ازدواج کرده بود و، مانند عبدالله،‌ با تهدید به اعدام در هر لحظه زندگی می‌کرد. عبدالله در حین آشنایی با هم‌سلولی‌هایش متوجه می‌شود بازی بزرگ دوران آیخان، زمانی که جاسوسان انگلیسی و روسی در دربار آسیای مرکزی نفوذ کرده بودند، در دهه‌ی 1930 بازتاب پیدا کرده است، اما با افزایش همذات‌پنداری او با قهرمان داستان و همپوشانی گذشته و حال، به نظر می‌رسد ناتوانی عبدالله در تشخیص واقعیت از داستان باعث نابودی او شود.